Odmiany moreli do uprawy w warunkach klimatycznych Polski

    Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach

    W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie uprawą moreli. Zauważalne ocieplanie się klimatu sprawiło, że teraz są one mniej zawodne w plonowaniu niż to było 20-30 lat temu. Stwierdzenie, które było popularne w tamtym czasie, iż sadownik powinien być zadowolony, jeśli sad morelowy zaowocuje mu 2 razy w dziesięcioleciu traci powoli na aktualności, zwłaszcza przy odpowiednim wyborze stanowiska. Rozszerza się także obszar, na którym zakłada się sady morelowe. Oprócz tradycyjnie polecanych regionów – Dolnego Śląska i Ziemi Sandomierskiej, morele coraz częściej sadzi się na Mazowszu i w Wielkopolsce. Jednak musimy mieć ciągle świadomość, że Polska to nie Turcja i czynnik klimatyczny na pewno będzie ograniczał w naszym kraju produkcję owoców tego gatunku. Także w bieżącym roku wyniki lustracji kolekcyjnego sadu morelowego w SD w Dąbrowicach nie napawają optymizmem. Duża liczba pąków już przemarzła (więcej na krótkopędach owoconośnych niż u podstawy pędów jednorocznych), co nie wróży wysokich plonów. Szkody wyrządziły także przymrozki wiosenne. I w zasadzie nie wiadomo dokładnie, czy zaszkodziły morelom mrozy grudniowe, czy lutowe po okresie ocieplenia, gdyż w obu przypadkach spadki temperatury nie były ekstremalne.

    Liczba odmian moreli, jakie uprawia się na świecie przekracza 1500 genotypów. Jednak w krajach europejskich słynących z produkcji moreli na skalę towarową uprawia się około 30 odmian. Większość z nich nie sprawdza się w naszym, dużo surowszym klimacie. Dlatego w tym artykule – na podstawie obserwacji prowadzonych w kolekcji moreli IO w Skierniewicach – przedstawiono krótką charakterystykę tylko tych odmian, których niezawodność w plonowaniu jest największa przy zachowaniu wysokiej jakości owoców.

    [envira-gallery id=”41563″]

    Wczesne

    ‘Czewniewyj’ – owoce tej odmiany dojrzewają na początku lipca, a drzewa wyróżniają się wysoką zdrowotnością. Rosną średnio silnie tworząc rozłożyste korony. W lata o sprzyjającym przebiegu pogody w czasie kwitnienia drzewa bardzo obficie zawiązują owoce, dlatego wymagają przerzedzania zawiązków. W przeciwnym razie wielkość owoców jest bardzo zróżnicowana – od drobnych do dużych. Przeciętnie osiągają one masę 36-40 g, zasadnicza barwa skórki jest żółta do żółtopomarańczowej, od strony nasłonecznionej pomarańczowa (fot. 1). Rumieniec niewielki, czerwony, rzadko kropkowany. Bruzda bardzo głęboka dzieli owoc na dwie prawie symetryczne części. Miąższ żółtopomarańczowy, średnio zwięzły, mało soczysty, średnio smaczny, łatwo oddzielający się od pestki. W ogólnej masie owocu pestka stanowi 6-7%. Owoce mają tendencję do przedwczesnego opadania z drzew, dlatego nie można zwlekać z ich zbiorem.

    ‘Sambirskij’ – odmiana cenna ze względu na wysoką plenność i zdrowotność drzew oraz wczesną porę dojrzewania owoców. W 2008 roku owoce tej odmiany zbierano 3-4 lipca, ale były one niewielkie – o masie 23-25 g. Skórka zielonożółta z karminowym, nakrapianym rumieńcem od strony nasłonecznionej (fot. 2). Rumieniec występuje na małej powierzchni. Miąższ jasnożółty, zwięzły, mało soczysty, kwaskowy, bardzo dobrze odchodzi od pestki, która stanowi 8-9% masy owocu. W okresie przedłużających się opadów przed zbiorem owoce tej odmiany spękały na wierzchołku i wzdłuż bruzdy (fot. 3). W tych miejscach szybko zaczęły gnić. Jest to cecha, która może ograniczyć przydatność tej odmiany do nasadzeń.

    ‘Melitopolska Wczesna’ – drzewa tej odmiany rosną silnie, tworzą rozłożyste korony i są bardzo plenne. Dlatego średnia masa owoców zebranych z drzew nieprzerzedzanych rzadko przekracza 25 g. Owoce są zielonożółte z czerwonym, delikatnie nakrapianym rumieńcem (fot. 4). Wyraźna bruzda dzieli owoc na dwie symetryczne połowy. Miąższ pomarańczowy, zwięzły, mało soczysty, smaczny, bardzo dobrze odchodzi od dużej pestki. Udział pestki w masie owocu może sięgać 11-12%. Dojrzałość zbiorcza owoców tej odmiany przypada na koniec pierwszej dekady lipca. Podobnie jak u innych odmian wczesnych, owoce mogą pękać na wierzchołku. Odmiana interesująca, ale w uprawie towarowej, jeśli nie zrobi tego natura, wymaga intensywnego przerzedzania zawiązków.

    ‘Orangered’ – odmiana amerykańska polecana do uprawy, między innymi w Niemczech, Francji i USA. Dojrzałość zbiorcza owoców tej odmiany w warunkach Polski centralnej przypada na koniec pierwszej dekady lipca. Drzewo rośnie średnio silnie, zdrowo, tworzy rozłożyste korony i jest plenne. Owoce są bardzo atrakcyjne, żółtopomarańczowe, z karminowym rumieńcem delikatnie kropkowanym (fot. 5). Miąższ ciemno pomarańczowy, zwięzły, średnio soczysty, słodki, pyszny. Pestka bardzo dobrze odchodzi od miąższu i stanowi około 6% masy owocu. Przeciętna masa owocu wynosi 40 g. Odmiana zasługująca na uwagę ze względu na wysokiej jakości, wykwintne w smaku owoce nadające się doskonale do bezpośredniego spożycia. Jednak wytrzymałość drzew tej odmiany na mróz nie jest wysoka.

    ‘Early Orange’ – jedna z najwcześniej uprawianych odmian moreli w Polsce. W USA znana od 1920 roku. Jest dobrze przystosowana do warunków naszego klimatu – zarówno drzewo, jak i pąki kwiatowe są wytrzymałe na niską temperaturę. W związku z tym dość regularnie plonuje. Drzewo tworzy charakterystyczną, wzniesioną koronę. Przy braku zabiegów formujących, takich jak odginanie pędów w młodym wieku, konary odchodzą od przewodnika pod ostrym kątem. Owoce dojrzewają na początku drugiej dekady lipca, są kulistoowalne, pomarańczowe z karminowym rumieńcem, który pojawia się przeważnie od strony nasłonecznionej (fot. 6). Miąższ pomarańczowy, soczysty, smaczny, dobrze odchodzi od pestki. Wielkość owoców zależy w dużym stopniu od ich liczby na drzewie i waha się w przedziale 32-45 g. Masa pestki stanowi około 8% masy owocu. W nasadzeniach jest duża liczba drzew tej odmiany, które rosną zarówno w sadach towarowych jak i w ogrodach przydomowych.

    ‘Pietropawłowskij’ – spośród zgromadzonych w kolekcji odmian ta wyróżnia się wielkością owoców. Są one „ogromne” – przeciętnie dorastają do 80 g, ale masa pojedynczych okazów może wynosić nawet 140 g (fot. 7). Owoce mają małą pestkę, jej udział w całym owocu nie przekracza 6%. Drzewo rośnie średnio silnie, zdrowo i tworzy rozłożyste korony. Jednak za wielkością owoców „nie nadąża” plenność drzew – na drzewie jest zazwyczaj kilkanaście moreli. Owoce są zielonożółte z pomarańczowym kropkowanym rumieńcem i bardzo krótką szypułką (owoce siedzące). Wyraźna bruzda dzieli owoc na 2 niesymetryczne części (fot. 8). Miąższ żółtopomarańczowy, słodko kwaśny, słabo odchodzi od pestki. Owoce są podatne na gnicie i mogą przedwcześnie opadać. Zbiera się je na początku drugiej dekady lipca. Odmiana byłaby cenna do nasadzeń towarowych, gdyby jej owoce były smaczniejsze, a drzewa bardziej plenne.

    ‘Manitoba’ – jej owoce dojrzewają mniej więcej w tym samym czasie co u odmiany ‘Pietropawłowskij’. Drzewo rośnie średnio silnie i tworzy rozłożystą koronę. Odmiana wymaga intensywnej ochrony przeciwko brunatnej zgniliźnie drzew pestkowych. Owoce osiągają masę 35-38 g, mają wyraźnie zaznaczony wierzchołek, są żółtopomarańczowe (fot. 9) z głęboką bruzdą dzielącą owoc na dwie prawie symetryczne części. Rumieniec na małej powierzchni, czerwony, słabo kropkowany. Miąższ pomarańczowy, zwięzły, średnio smaczny (kwaskowy), bardzo dobrze odchodzi od pestki, która stanowi 7-8% masy owocu. Kanadyjskie pochodzenie odmiany może wskazywać, że także w naszych warunkach klimatycznych drzewa będą dobrze rosnąć i owocować.

    Średnio wczesne

    ‘Harcot’ – odmiana o amerykańsko-kanadyjskim rodowodzie wprowadzona do uprawy w 1977 roku. Jej drzewa dość dobrze zaaklimatyzowały się do naszego klimatu. Rosną umiarkowanie silnie, zdrowo i są dostatecznie plenne. Owoce charakterystycznie zwężają się przy szypułce przypominając gruszkę i dojrzewają w połowie lipca. Skórka jest chropowata, żółtopomarańczowa z czerwonym, wyraźnie kropkowanym rumieńcem (fot. 10). Miąższ pomarańczowy, zwięzły, średnio soczysty, smaczny. Pestka bardzo dobrze odchodzi od miąższu. Owoce dorastają do 55-58 g, nie opadają przedwcześnie z drzew i mają małe pestki – około 4-5% masy owocu. Odmiana ceniona przez sadowników za wysoką zdrowotność drzew, wczesną porę dojrzewania owoców i wysoką ich jakość nadająca się wybitnie zarówno do zakładania sadów towarowych, jak i uprawy amatorskiej. Należy jednak zaznaczyć, że część owoców ma tendencję do spękań na wierzchołku. Przez miejsca te do wnętrza dostają się skorki. Spękania nasilają się w warunkach nierównomiernego zaopatrzenia drzew w wodę, zwłaszcza po intensywnych deszczach poprzedzonych okresem posuchy.

    ‘Wczesna z Morden’ – odmiana kanadyjska uprawiana od 1945 roku. W niektórych rejonach kraju, zwłaszcza na Śląsku znana pod nazwą „cytrynka”. Obok Early Orange jedna z najbardziej rozpowszechnionych odmian moreli w Polsce. Stało się tak dlatego, że zarówno drzewo, jak i pąki i kwiaty są wytrzymałe na niską temperaturę i dobrze znoszą trudy naszego klimatu. Drzewa odmiany ‘Wczesna z Morden’ rosną bardzo silnie i tworzą charakterystyczne rozłożyste korony. Owoce są silnie spłaszczone z wyraźnym czubkiem, żółtopomarańczowe, rzadko pojawia się na nich słaby kropkowany na czerwono rumieniec (fot. 11). Miąższ pomarańczowy, soczysty, bardzo dobrze odchodzi od pestki, ale jest średnio smaczny. Owoce zbiera się zazwyczaj w połowie lipca. Trzeba je zrywać wieloetapowo, systematycznie w krótkich odstępach czasu, zanim osiągną pełną dojrzałość, gdyż wtedy łatwo opadają. Za tą cechę krytykują ją sadownicy, dlatego jest coraz rzadziej włączana do nowych nasadzeń. Pomiędzy zbiorem pierwszych i ostatnich owoców upływają nieraz 2 tygodnie. Masa owocu jest silnie skorelowana z plennością drzew i może wynosić od 30 do 50 g. Najczęściej uzyskuje się owoce o masie 43-45 g, w których pestki stanowią 7%.

    ‘Hargrand’ – to także odmiana kanadyjska, ale nowszej generacji, bo wprowadzona do uprawy w 1981 roku. Drzewo rośnie średnio silnie tworząc rozłożyste korony. Jest plenne i zdrowe, gdyż wykazuje małą podatność na raka bakteryjnego i brunatną zgniliznę drzew pestkowych. Owoce dojrzałość zbiorczą uzyskują na początku drugiej połowy lipca i nie mają tendencji do przedwczesnego opadania. Są zielonożółte z czerwonym słabo kropkowanym rumieńcem (fot. 12) i płytką bruzdą dzielącą je na niesymetryczne części. Miąższ pomarańczowy, soczysty, smaczny, dobrze odchodzi od pestki. Przeciętna masa owocu wynosi 37-38 g, zaś pestka stanowi w nim około 7%. Odmiana cenna ze względu na wysoką zdrowotność drzew, dobrą jakość owoców i długą ich trwałość pozbiorczą. Nawet pozostawione w warunkach pokojowych nie gniją szybko i przez kilka dni zachowują niezmieniony wygląd i smak.

    ‘Goldrich’ – odmiana amerykańska znana od 1971 roku. Drzewo rośnie słabo, tworząc luźne, rozłożyste korony. Jest zdrowe, wytrzymałe na niską temperaturę, plenne. Pierwsze owoce dojrzewają pomiędzy 20 a 25 lipca, są żółte do jasnopomarańczowych z małym, czerwonym, drobno kropkowanym rumieńcem (fot. 13). Miąższ pomarańczowy, zwarty, mało soczysty, bardzo dobrze odchodzi od pestki. Nie jest to odmiana dla smakoszy lubiących słodkie owoce – miąższ jest kwaskowaty, a u mniej dojrzałych owoców kwaśny. Średnia masa owocu przekracza 50 g, a pestka stanowi w nim 6-7%. Ze względu na duże owoce drzewka odmiany ‘Goldrich’ są chętnie kupowane do zakładania towarowych sadów morelowych. Natomiast słabszą jej stroną jest smak owoców.

    ‘Heja’ – nowa odmiana polska wpisana do rejestru w 2006 roku. Drzewo rośnie zdrowo tworząc luźne, rozłożyste korony. Jej owoce dojrzewają mniej więcej w tym samym czasie, co ‘Goldrich’. Skórka owocu jest zielonożółta do pomarańczowej, od strony nasłonecznionej pokrywa się bordowym, kropkowanym rumieńcem (fot. 14). Miąższ koloru pomarańczowego, średnio soczysty, smaczny, dobrze odchodzi od pestki. Owoce okrągłego kształtu osiągają masę 45-46 g, a pestki około 3 g. Drzewa tej odmiany wymagają skutecznej ochrony przeciwko moniliozie.

    ‘Poleskij Krupnopłodnyj’ – odmiana wyhodowana na Ukrainie w 1964 roku, gdzie jest dość popularna. Jej owoce dojrzałość zbiorczą osiągają około 25 lipca. Drzewo rośnie silnie, rozłożyście i jest umiarkowanie plenne, ale rodzi bardzo duże owoce – o średniej masie 67-68 g. Są one zielonożółte z pomarańczowym kropkowanym rumieńcem (fot. 15). Miąższ koloru pomarańczowego, zwarty i jednocześnie soczysty, średnio smaczny. Pestka jest mała – około 5% masy owocu i dobrze odchodzi od miąższu. Odmiana nadaje się do nasadzeń towarowych przede wszystkim ze względu na wielkość owoców.

    ‘Węgierska Wczesna’ – odmiana od dawna uprawiana na Węgrzech, której drzewa także w warunkach klimatycznych Polski obficie plonują, co wskazuje na wytrzymałość drewna i pąków na niską temperaturę. Charakteryzują się średnio silnym wzrostem, wysoką zdrowotnością i rozłożystymi koronami. Pierwsze owoce odmiany ‘Węgierska Wczesna’ zbiera się około 24-25 lipca. Są pomarańczowe z czerwonym drobno kropkowanym rumieńcem i płytką bruzdą, która w kierunku szypułki staje się coraz głębsza dzieląc owoc na niesymetryczne połowy (fot. 16). Miąższ zwarty, koloru pomarańczowego, średnio smaczny, bardzo dobrze odchodzi od pestki. Na drzewach o właściwych proporcjach powierzchni liści do liczby owoców, a więc po zastosowaniu przerzedzania zawiązków lub w przypadku umiarkowanego ich plonowania, owoce dorastają do 52-53 g. Masa pestki stanowi w nich około 6%.

    Późne

    ‘Darina’ – to odmiana czeska wyhodowana w Holovousach w 1973 roku, do uprawy wprowadzona w 1999 roku. Drzewo rośnie średnio silnie tworząc rozłożyste, ale raczej niezagęszczające się korony. Jest wytrzymałe na mróz o czym świadczy brak spękań kory i wycieków na pniu i gałęziach. Owoce odmiany ‘Darina’ dojrzewają na przełomie lipca i sierpnia. Ich skórka jest żółtopomarańczowa z czerwonym drobno kropkowanym rumieńcem (fot. 17). Miąższ pomarańczowy, mało soczysty, ale bardzo smaczny, dobrze odchodzi od pestki. Owoce dorastają do 52-55 g i mają małe pestki – masa pestki w ogólnej masie owocu nie przekracza 5%. ‘Darina’ jest odmianą interesującą ze względu na duże, atrakcyjne i smaczne owoce. Drzewa plonują umiarkowanie, dlatego z reguły nie wymagają przerzedzania zawiązków.

    ‘Ketskei Rozsa’ – odmiana o węgierskim rodowodzie. Drzewo rośnie silnie tworząc rozłożystą koronę. Owoce dojrzewają zwykle w końcu drugiej lub na początku trzeciej dekady sierpnia. Są kuliste, o żółtopomarańczowej skórce, od strony nasłonecznionej pokrytej w przeważającej części czerwonym rumieńcem (fot. 18). Miąższ jasnopomarańczowy, średnio zwięzły, słodki, bardzo smaczny. Przeciętna masa owocu wynosi 42-43 g, a pestki 2,2 g. Pestka dobrze odchodzi od miąższu. Na słabiej plonujących drzewach masa owocu może dochodzić do 70 g. Odmiana popularna na Węgrzech, ale także dość dobrze sprawdzająca się w warunkach polskiego klimatu.

    ‘Somo’ – odmiana polska wyhodowana w 1962 roku, od 1978 roku polecana do nasadzeń. Drzewo jest zdrowe i rośnie silnie tworząc obszerne i rozłożyste korony. Zarówno drzewo, jak i pąki kwiatowe są wytrzymałe na niską temperaturę, dlatego odmiana ta jest mało zawodna w plonowaniu. Owoce dojrzewają około 25 sierpnia. Są żółtopomarańczowe z nakrapianym bordowym rumieńcem (fot. 19). Miąższ pomarańczowy soczysty, bardzo smaczny. Pestka dobrze odchodzi od miąższu. ‘Somo’ należy raczej do odmian drobnoowocowych – przeciętna masa owocu wynosi 24-25 g, zaś pestka stanowi około 7% masy owocu. Pestki mogą być także wykorzystywane do produkcji podkładek moreli. Z powodu dość drobnych owoców jej znaczenie w sadach towarowych w ostatnich latach bardzo zmalało. Jest wypierana przez inne odmiany o bardziej atrakcyjnych owocach. Jednak do uprawy amatorskiej na działkach i w ogrodach przydomowych, gdzie wielkość owoców nie odgrywa aż tak istotnej roli, jest w dalszym ciągu polecana. Jej atutami są na pewno zdrowe obficie plonujące drzewa i bardzo smaczne owoce, które mogą być zbierane systematycznie w ciągu kilkunastu dni. Nadają się doskonale do spożycia w stanie świeżym jak i na przetwory.

    ‘Późna Rejmana’ – odmiana polska wyselekcjonowana przez prof. A. Rejmana (stąd nazwa odmiany). Drzewo rośnie bardzo silnie i tworzy rozłożyste korony. Wyróżnia się wysoką zdrowotnością i plennością. Owoce są żółtopomarańczowe, z nakrapianym bordowym rumieńcem i charakterystycznym wierzchołkiem (fot. 20). Miąższ pomarańczowy, zwarty, niezbyt soczysty, smaczny. Pestka dobrze odchodzi od miąższu. Średnia masa owocu wynosi 34-35 g, a pestka stanowi około 7% masy owocu. Owoce dojrzewają nierównomiernie. Pierwsze osiągają dojrzałość zbiorczą na początku września. Okres zbioru pozostałych owoców może być rozciągnięty w czasie nawet do 3 tygodni.

    ‘Nasienna z Mazanowa’ – odmiana polska znaleziona w okolicach Mazanowa i chociaż z nazwy mogłoby wynikać, że jest wykorzystywana głównie do produkcji podkładek, to jej owoce są smaczne i nadają się do spożycia. A ze względu na późną porę dojrzewania owoców zasługuje na uwagę, ponieważ 7-8 września, kiedy rozpoczyna się ich zbiór już praktycznie nie ma krajowych moreli na rynku. Można je zbierać sukcesywnie przez kilka, a nawet kilkanaście dni. Drzewa rosną silnie, zdrowo i są plenne. Owoce są żółtopomarańczowe, z niewielkim nakrapianym czerwonym rumieńcem (fot. 21). Miąższ koloru pomarańczowego, zwarty, smaczny, dobrze odchodzi od pestki. Owoce dorastają do 28-30 g, a pestka stanowi w nich 8-9%.

    ‘Późna z Morden’ – odmiana kanadyjska, jedna z najpóźniej dojrzewających spośród zgromadzonych w kolekcji. W 2009 roku jej owoce zaczęły dojrzewać około 10 września, a ostatnie utrzymywały się na drzewie aż do pierwszych dni października. Jednak im późnej, tym większa liczba owoców jest narażona na gnicie i pokrywanie się plamami parcha brzoskwiniowego (fot. 22). Rozwojowi choroby, która najczęściej atakuje odmiany dojrzewające w końcu sierpnia i na początku września, sprzyja „mokry” sierpień. Drzewo odmiany ‘Późna z Morden’ jest zdrowe, rośnie bardzo silnie, rozłożyście. Owoce są spłaszczone koloru żółtopomarańczowego, z niewielkim nakrapianym czerwonym rumieńcem. Posiadają wyraźną bruzdę i charakterystyczny „dziubek” (fot. 23). Miąższ pomarańczowy, zwarty, smaczny, dobrze odchodzi od pestki. Owoce osiągają masę 35-36 g, a udział pestki w masie owocu wynosi 7-8%.

    fot. 1-23 M. Sitarek